مطابق دستور دین مبین اسلام و آیات قرآن کریم «إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا»؛ همانا نماز بر مؤمنان در اوقات معين مقرر شده است. نساء/103 فریضه دینی نماز دارای وقت و زمان خاصی است. در مقاله قبل(اوقات نماز بر اساس فقه امام شافعی) وقت نمازهای صبح، ظهر و عصر بیان شد، در این مقاله به بررسی وقت نمازهای مغرب و عشاء می پردازیم.

وقت نماز مغرب:

«وَقتُ المَغرِبِ ما لَم یَغِبِ الشَّفَقُ». رواه مسلم:612. « وقت نماز مغرب تا هنگامی است که شفق(احمر) ناپدید نشده باشد».

با غروب کردن خورشید، وقت نماز مغرب شروع میشود و پایان آن با ناپدید شدن سرخی آسمان و نماندن اثر آن در سمت مغرب است.

توضیح:

شفق احمر عبارت است از بقایای اثر نور خورشید که هنگام غروب آفتاب در افق شرقی ظاهر می­شود و سپس جزء به جزء تاریکی در جهت غرب، آن را فرا می­گیرد. آن گاه که تاریکی در امتداد غرب تشدید شده و اثر شفق احمر ناپدید می­گردد و زمان نماز عشاء شروع می­شود.         

            

وقت نماز عشاء:

با تمام شدن وقت نماز مغرب، زمان نماز عشاء شروع شده و تا طلوع فجر صادق ادامه می­یابد؛ اما وقت اختیاری آن تا گذشت یک سوم از ابتدای شب است و نباید آن را بیشتر از یک سوم شب به تأخیر انداخت.

توضیح:

مقصود از فجر صادق روشنایی پراکنده در امتداد افق شرقی است که انعکاسی از نور خورشید در حال نزدیک شدن از دور است؛ سپس آن نور ذره ذره به سمت آسمان افزوده شده و با طلوع خورشید تکامل می­یابد.                                                                     

این­ها اوقات نمازهای پنجگانه هستند، اما شایسته است که مسلمان به دلیل وسعت وقت، آن­ها را تا وقت آخرشان به تأخیر نیندازد، زیرا بعضا اتفاق می افتد که همین تأخیر موجب از دست رفتن وقت نماز شود و گاهی این اهمال و سستی موجب ترک نماز می­شود. به همین دلیل است که تعجیل در خواندن نماز مستحب بوده و در روایت امامان بخاری (504) و مسلم (85) آمده است که درباره­ی بهترین اعمال از پیامبر سؤال شد، ایشان در پاسخ فرمودند:« اَلصَّلاةُ عَلی وَقتِها» «نماز (خواندن) سر وقت خود» ، یعنی در ابتدای وقت.                    

نکته­ای لازمی که باید دانست این است که که اگر قسمتی از نماز کسی، در وقت خود و قسمت دیگر آن در خارج وقت خود خوانده شد، به این نکته توجه می­شود که اگر یک رکعت کامل نماز در وقت خود خوانده شده باشد، نماز ادا محسوب شده و در غیر این صورت نماز قضاست.   
                 

اوقاتی که نماز خواندن در آن­ها مکروه است:

نماز خواندن در این اوقات کراهت تحریمی دارد:

1- هنگام استوای آفتاب که خورشید در وسط آسمان قرار دارد، مگر در روز جمعه که این کراهت منتفی است.

2- بعد از نماز صبح تا زمانی که خورشید از دید شخص به اندازه­ی یک نیزه بالا آمده باشد.

3- بعد از نماز عصر تا غروب آفتاب.

دلیل این حکم روایت امام مسلم (831) از عقبة بن عامر است که گفت: پیامبر ما را از خواندن نماز و دفن مردگانمان، در سه وقت نهی فرموده­ اند: هنگام ابتدای طلوع و رویت پرتو آفتاب، تا بالا آمدن آن و هنگامی که شتران از شدت گرما برمی ­خیزند (وقت استوا و قائم بودن آفتاب) تا وقتی که خورشید به جانب مغرب متمایل می­ شود و نیز هنگامی که خورشید به زردی می­ گراید تا وقتی که غروب می­کند.                                                                                                                                                             

این کراهت برای نماز بدون سبب (نفل مطلق) یا دفن عمدی مرده در این اوقات است؛ اما اگر دفن در آن هنگام، عمدی نبوده و اتفاقی باشد یا نمازی دارای سببی متقدم مانند: سنت وضو، تحیة­المسجد و یا قضای نماز باشد، خواندن نماز یا دفن مرده هیچ کراهتی ندارد. دلیل این حکمِ عدم کراهت، روایت امامان بخاری (572) و مسلم (684) از انس است که پیامبر فرموده ­اند: «مَن نَسِیَ صَلاةً فَلیُصَلِّ إِذا ذشکَرَها لا کَفّارَةَ لَها إِلّا ذلِکَ»؛ هر کس خواندن نمازی را که فراموش کرد، هر گاه یادش افتاد، آن را بخواند و غیراز آن هیچ کفاره­ای ندارد.

و خداوند متعال می­فرماید:

أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری؛ « نماز را برای یاد و ذکر من بر پا دارید».

عبارت «إِذا ذَکَرَ ها» در حدیث مذکور دلالت بر این دارد که هر گاه شخص نماز را به یاد آورد، آن را بخواند و ممکن است این یادآوری در اوقات سه­گانه­ی کراهت نماز باشد؛ بنابراین قضای نماز در آن اوقات، از حکم کراهت استثنا شده است.
هم چنین روایت امامان بخاری (1176) و مسلم ( 834) از ام­ سلمه رضی ­الله عنهما بر این مطلب دلالت دارد:                                

ام ­سلمه رضی­الله عنهما می­گوید: پیامبر بعد از نماز عصر دو رکعت نماز خواندند و من از ایشان درباره­ی آن سؤال کردم، فرمودند:« یا بِنتَ أَبی أُمَیَّةَ، سَأَلتِ عَنِ الرَّکعَتَینِ بَعدَ العَصرِ، وش إِنَّهُ أَتانی ناسُ مِن عَبدِالقَیسِ، فَشَغَلُونی عَنِ الرَّکعَتَینِ اللَّتَینِ بَعَ الظُهرِ، فَهُما هاتانِ» « ای دختر ابی امیه، درباره­ی دو رکعت بعد از (نماز) عصر (که خوانده بودم) پرسیدی، عده ­ای از طایفه­ ی عبدالقیس نزد من آمدند و مرا از (خواندن) دو رکعت (مستحب) بعد از نماز ظهر مشغول (خود) کردند، آن (دو رکعت) همان (دو رکعت بعد از نماز ظهر) بود» . نمازهایی که دارای سبب متقدم هستند (مانند سنت وضو و تحیةالمسجد) بر قضای نماز قیاس می ­شوند. اما حرم مکه مکرمه به طور مطلق از این نهی، استثنا شده است، زیرا ترمذی (868) و ابو داود( 1894) روایت کرده­اند که پیامبر فرموده ­اند:                                           

«یا بَنی عَبدِ مَنافٍ  لا تَمنَعُوا أَحَداً طافَ بِهذَا البَیتِ وَ صَلّی أَیَّةَ ساعَةٍ شاءَ مِن لَیلٍ أَو نَهارٍ»؛ ای پسران عبد مناف، کسی را، از طواف این خانه(کعبه) و نماز باز ندارید، هرساعتی از شب و روز که بخواهند.

جمال بادروزه-بخش دین و اندیشه تبیان کردستان